मराठी नाट्यसंगीत - राम गणेश गडकरी

माझा संपूर्ण मराठी ब्लॉग-पोस्ट लिहीण्याचा पहिलाच प्रयत्‍न, त्यामुळे काही चुका आढळल्या तर कृपया समजून घ्यावे.

महाराष्ट्रातील कोणीही शाळेच्या फक्त ४ इयत्ता जरी शिकलेला असेल तरी त्याला राम गणेश गडकरी कोण हे माहीत नसणे अशक्य आहे. मराठी नाट्यसंगीतमध्ये एकच प्याला नाटकाला काही विशेष महत्व आहे. एकच प्याला ह्या दोन शब्दांचा उल्लेख असंख्य चित्रपट, नाटक इ. मधे झालेला आहे. हे संगीत-नाटक लिहिल आहे राम गणेश गडकरी यांनी - असा माणूस ज्याला वयाच्या १९ वर्षापर्यंत मराठी नीट बोलता येत नसे.

गडकरींचा जन्म झाला २४ मे १८८५ रोजी नवसारी, गुजरातमध्ये. गरीबी आणि लहान असतानाच झालेला पितृशोक यामुळे नीट शिक्षण त्यांना घेता आले नाही. वयाच्या १९व्या वर्षी शालेय शिक्षण संपवल्यावर गडकरींनी पुण्यातल्या फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये प्रवेश मिळवला. पण गणितात नापास झाल्यावर पहिल्याच वर्षी कॉलेजला रामराम ठोकून त्यांनी शिक्षकी पेशा स्वीकारला.

गडकरींनी मग मराठी, संस्कृत आणि इंग्रजी ह्या तिन्ही भाषांमधील साहित्य वाचायला सुरूवात केली. त्यांनी संस्कृतमधील कालिदास आणि भवभूति, मराठीमधील ज्ञानेश्वर, मोरोपंत, केशवसुत आणि श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर आणि इंग्रजीमधील विलियम शेक्स्पियर, पर्सी शेली आणि मार्क ट्वेन यांच्या साहित्याच्या सखोल अभ्यास केला. गडकरींनी मग गोविंदाग्रज हे नाव घेऊन कविता आणि बालकराम हे नाव घेऊन विनोदी साहित्य लिहिण्यास सुरूवात केली. गडकरी लिहितात,

क्षण एक पुरे प्रेमाचा, वर्षाव पडो मरणाचा, मग पुढे

कोल्हटकरांच्या संपर्कात आल्यावर, त्यांच्याकडुनच प्रेरणा घेऊन गडकरींनी संगीत नाटके लिहिण्यास सुरूवात केली. भाषेवर प्रभुत्व, चातुर्य आणि प्रचंड कल्पनाशक्तीची देणगी असल्यामुळे त्यांनी एकाहून एक अशी उत्तम नाटके लिहिली. आपल्या फक्त ३५ वर्षाच्या आयुष्यात त्यांनी ४ संपूर्ण संगीत नाटके, ३ अपूर्ण संगीत नाटके, १५० कविता आणि काही विनोदी लेख इतकी साहित्यरचना केली.

१९१२ मध्ये सर्वप्रथम आल ते सामाजिक जीवनावर आधारलेल संगीत प्रेमसंन्यास. नंतर १९१७ मध्ये गडकरींनी लिहिल नाचत ना गगनांत हे उत्कृष्ठ पद असलेल संगीत पुण्य-प्रभाव.

कशी या त्यजू पदाला, प्रणतनाथ रक्षी कांत अशी उत्तमोत्तम पदे असलेल, सामाजिक जीवनातील दारूच्या दुष्परिणामांवर आधारलेला संगीत एकच प्याला गडकरींनी १९१९ साली लिहिल.

१९१९ साली हलक-फुलक विनोदी पण भावनिक अस संगीत भाव-बंधन नाटक त्यांनी लिहिला. हे नाटक पूर्ण लिहून झाल्यावर फक्त अर्ध्या तासाने वयाच्या केवळ ३४व्या वर्षी राम गणेश गडकरी वारले.

गडकरींची ३ संगीत नाटके अपूर्णच राहिली - गर्व निर्वाण, वेड्यांचा बाजार आणि राजसंन्यास. त्यापैकी वेड्यांचा बाजार नाटक चिंतामणराव कोल्हटकर यांनी पूर्ण केले.

गडकरींची नाटके समजण्यास थोडी कठीण पण उत्कृष्ठरित्या मांडलेली आहेत. त्यांनी त्यांच्या नाटकांमधून सामाजिक परिस्थितीचे दर्शन घडवले. त्यांची सर्व नाटके प्रचंड लोकप्रिय होण्याच कारण म्हणजे - अतिशय मजबूत पात्र-निर्मिती, उत्कृष्ठ संगीत आणि उत्तम विनोद. त्यांच्या नाटकंबरोबर, नाटकातील काही पात्रे देखील अमर आहेत. एकच प्यालामधील सिंधु, सुधाकर, भाव-बंधनातील घनश्याम, प्रेमसंन्यासमधला गोकुळ प्रेक्षकांच्या मनात कायमच स्थान मिळवलेल आहे.

विजय तेंडुलकर म्हणतात, गडकरी हे कालिदासानंतर भारतीय भाषेमधले सर्वोत्तम कवी-नाटककार आहेत. ठाणे महानगर पालिकेने १९७९ साली बांधलेल्या नाट्यगृहाला गडकरी रंगायतन असे नाव देऊन राम गणेश गडकरी यांचा गौरव केला. गडकरींच स्थान हे मराठी साहित्यामध्ये खूपच मानाच आहे आणि विशेषत: त्यांनी लिहिलेल्या संगीत नाटकांनी तर मराठी नाट्यसंगीताची शोभा, किर्ती अजुनच महान झाली आहे.

गडकरींच्या संगीत प्रेमसंन्यास, संगीत एकच प्याला, संगीत पुण्य-प्रभाव आणि संगीत भाव-बंधन ह्या नाटकांमधील पदांसाठी आठवणीतील गाणी ही उत्कृष्ठ वेब-साइट पहावी.

संगीत प्रेमसंन्यास

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Drama%20Details/PremSanyas.htm

संगीत एकच प्याला

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Drama%20Details/Ekach%20Pyala.htm

संगीत पुण्य-प्रभाव

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Drama%20Details/Punya%20Prabhav.htm

संगीत भाव-बंधन

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Drama%20Details/BhavBandhan.htm

Marathi Natya-Sangeet - Kakasaheb Khadilkar

Songs like Me Manapmana (मी मानापमाना) or Chandrika Hi Janu (चंद्रिका ही जणू) are regarded as one of the best in Natya-Sangeet History. Of course credit to the actor and singer - Bal Gandharv (बाल गंधर्व), but no one should forget the writer of those note-worthy Sangeet Nataks - Krishnaji Prabhakar Khadilkar (कृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर) or more commonly known as Kakasaheb Khadilkar (काकासाहेब खाडिलकर).

My apologies for not having enough data regarding Khadilkar's birth-date, birth-town details. Khadilkar started his writing with Non-Sangeet Nataks. Plays like Kanchangadchi Mohana (कांचनगडची मोहना) and Keechakvadh (कीचकवध), actually propagated notion of independence. Because of the plays had political impacts, they were banned by British Government in 1910.

Speaking of Sangeet Nataks by Khadilkar, first comes in mind is Sangeet- Manapman (संगीत मानापमान) of 1911. Sangeet Manapman gave new heights to Sangeet Nataks. It was an era of change, era of a Gandharv Music.

Khadilkar worked at Kirloskar Natak Mandali (किर्लोस्कर नाटक मंडळी) for 6 years before Starting his own Gandharv Natak Mandali (गंधर्व नाटक मंडळी) along with Bal Gandharv (बाल गंधर्व).

Bal Gandharv's exemplary skills [role of Bhamini (भामिनी)] gave justice to Sangeet-Manapman. During that time Khadilkar wrote some more Sangeet Nataks like Sangeet-Vidyaharan (संगीत विद्याहरण), Sangeet-Satvapariksha (संगीत सत्वपरीक्षा). But these two Nataks didn't got the popularity as Sangeet-Manapman. But then came one of the greatest Sangeet Natak of history from Khadilkar - Sangeet-Swayamvar (संगीत स्वयंवर) in 1916. It actually started new era in Sangeet Nataks. It excelled the earlier Nataks in terms of Music and Melodious Compositions. Sangeet-Swayamvar achieved new heights of popularity. Again Bal Gandharv gave unforgettable performance as Rukmini (रूक्मिणी).

After Sangeet-Swayamvar, Khadilkar wrote some more Sangeet Nataks like Sangeet-Draupadi (संगीत द्रौपदी), Sangeet-Menka (संगीत मेनका), Sangeet-Savitri (संगीत सावित्री) etc.

Khadilkar is regarded as one of the five pioneers of Sangeet Nataks. With four others being - Annasaheb Kirloskar (अण्णासाहेब किर्लोस्कर), Shripad Krushna Kolhatkar (श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर), Govind Ballal Deval (गोविंद बल्लाळ देवल) and Ram Ganesh Gadkari (राम गणेश गडकरी).

For Songs in Sangeet-Manapman, Sangeet-Swayamvar, Sangeet-Draupadi please refer website Athvanitil Gani by Alka Vibhas Tattu

Sangeet-Manapman

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Drama%20Details/Manapaman.htm

Sangeet-Swayamvar

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Drama%20Details/Swayamvar.htm

Sangeet-Draupadi

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Drama%20Details/Draupadi.htm

For all songs by Kakasaheb Khadilkar, please see

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Lyrics%20Details/Krushnaji%20Prabhakar%20Khadilkar.htm

In my last two posts, I didn't added the links for all songs by Annasaheb Kirloskar and Govind Ballal Deval. Please refer following links for that.

Annasaheb Kirloskar

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Lyrics%20Details/Annasaheb%20Kirloskar.htm

Govind Ballal Deval

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Lyrics%20Details/Govind%20Ballal%20Deval.htm

I have my favourite songs from creations of Kakasaheb Kirloskar. My favourites incldues

संगीत मानापमान

चंद्रिका ही जणू

खरा तो प्रेमा

शूरा मी वंदिले

नमन नटवरा

संगीत स्वयंवर

नरवर कृष्णासमान

स्वकुल तारक सुता

सुजन कसा मन चोरी

Marathi Natya-Sangeet - Govind Ballal Deval

As like Annasaheb Kirloskar (अण्णासाहेब किर्लोस्कर), I will cover one of the prominent personality in Sangeet-Nataks - Govind Ballal Deval (गोविंद बल्लाळ देवल). Born in 1855, he is considered among the leading dramatist from Maharashtra.

Deval was originally influenced by Annasaheb Kirolskar. He joined his Kirloskar Natak Mandali (किर्लोस्कर नाटक मंडळी) at around 1875 (while still in high-school) as an actor and because of his tallent, he soon became Associate Director in no time. In Sangeet-Shakuntal (संगीत शाकुन्तल) first play by Annasaheb Kirloskar, Deval composed the lyrics and music of the many of the Musical Pieces.

After the death of Annasaheb Kirloskar, Deval carried forward his work with Kirloskar Natak Mandali. He worked as a playwright, an actor and a play director. In 1894, he founded his own Aryoddharak Natak Mandali(आर्योद्धरक नाटक मंडळी) in Pune. And in 1913, he joined Gandharv Natak Mandali (गंधर्व नाटक मंडळी) founded by Bal Gandharv (बाल गंधर्व).

While working with Kirloskar and in later stages, Deval wrote some his own Nataks as well. But not all of those were Sangeet Nataks. His famous Sangeet Nataks includes Sangeet Shap-Sambhram (संगीत शाप-संभ्रम), Sangeet-Mruchchhakatik (संगीत मृच्छकटिक), Sangeet-Sharada (संगीत शारदा), Sangeet-SanshayKallol (संगीत संशयकल्लोळ), Sangeet-Jhunjarrao (संगीत झुंझारराव). All Sangeet Nataks were very successful and Sangeet-Sharada and Sangeet-SanshayKallol are still played on Marathi Theaters.

Govind Ballal Deval died in 1916, just after 3 years joining Gandharv Natak Mandali. He was a Mentor and a Guru to many famous actors in Sangeet Nataks like Shripad Krushna Kolhatkar (श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर), Nanasaheb Joglekar (नानासाहेब जोगळेकर), Kashinathpant Parchure (काशिनाथपंत परचुरे), Ganesh Bodas (गणेश बोडस), Bal Gandharv (बाल गंधर्व). He along with Vishnudas Bhave (विष्णुदास भावे) and Krushnaji Prabhakar Khadilkar (कृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर) was regarded as Brahma, Mahesh and Vishnu of Marathi Theater. He worked a lot in the Social Problems. In his Sangeet Natak Sangeet-Sharada he criticized the inhuman customs of marrying young girls with grown up widowers. In his honour British Raj legally banned that custom and gave it name Sharada Act.

For the songs in Sangeet-Mruchchhakatik, Sangeet-Sharada and Sangeet-SanshayKallol please refer website Athvanitil Gani by Alka Vibhas Tattu.

Sangeet-Mruchchhakatik

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Drama%20Details/Mruchhakatik.htm

Sangeet-Sharada

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Drama%20Details/Sharada.htm

Sangeet-SanshayKallol

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Drama%20Details/SanshayKallol.htm

Marathi Natya-Sangeet - Annasaheb Kirloskar

Natya-Sangeet is form of Indian Classical and Semi-Classical Music. As per name it literally means Dramatic Act with Music. It is one of most popular type of Music in State of Maharashtra in India.

Natya-Sangeet has a vast history. There is a common misconception of Annasaheb Kirloskar as Pioneer in the Sangeet Nataks. But in 1879, Playwright and Producer Trilokeker (त्रिलोकेकर) presented his Sangeet Natak Nal-Damayanti (नल-दमयन्ती) which was the first Sangeet Natak on Marathi Stage.

Then came the Era of Balwant Pandurang or more commonly known as Annasaheb Kirloskar (अण्णासाहेब किर्लोस्कर), born in 1843, a school teacher from Belgaum, staged his first Musical Play Sangeet-Shakuntal (संगीत शाकुन्तल) on 31st October, 1880. Sangeet-Shakuntal was inspired from Abhidnyan Shakuntal (अभिज्ञानशाकुंतलं), a renowned Sanskrit Play by Kalidas (कालिदास). Sangeet-Shakuntal had an incredible 211 Musical Pieces of mixed Hindustani and Karnataki Classical Music with a hint of Lighter Music.

After a success of Sangeet-Shakuntal, next came Sangeet-Saubhadra (संगीत सौभद्र) in 1882. Annasaheb Kirloskar again acted in the play like Sangeet-Shakuntal. Sangeet-Saubhadra contained well over 100 Musical Pieces and surpassed the popularity of Sangeet-Shakuntal because of its multifaceted quality.

Ram Rajya Wiyog (राम राज्य वियोग) was presented next by Kirloskar in 1884. Audiences got to see first 3 acts of this Sangeet Natak. But before Kirloskar could finish the planned remaining 3 acts, sadly he died in 1885 at the age of 42.

For taking his overwhelming interest in Theater, Annasaheb Kirloskar formed Kirloskar Natak Mandali (किर्लोस्कर नाटक मंडळी) in 1874. Kirloskar Natak Mandali was prime performing company up to 1913 even Annasaheb Kirloskar died in 1885. After Kirloskar's death, company presented plays for Govind Ballal Deval (गोविंद बल्लाळ देवल) and Shripad Krushna Kolhatkar (श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर). Kirloskar Natak Mandali gave us great Singers-Actors like Bal Gandharv (बाल गंधर्व), Master Krushnarao (मास्टर कृष्णराव), Ganesh Bodas (गणेश बोडस), Govindrao Tembe (गोविंदराव टेंबे) etc. Kirloskar Natak Mandali folded in 1935.

After Annasaheb Kirloskar, came the era of various great people like Govind Ballal Deval (गोविंद बल्लाळ देवल), Shripad Krushna Kolhatkar (श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर), Nanasaheb Joglekar (नानासाहेब जोगळेकर), Kashinathpant Parchure (काशिनाथपंत परचुरे), Bal Gandharv (बाल गंधर्व), Master Dinanath Mangeshkar (मास्टर दिनानाथ मंगेशकर) etc. etc.

But instead of explaining everyone in one post, I will do that in my several post. This is my 1st Blog Post. Please comment on it.

For the songs in Sangeet-Shakuntal and Sangeet-Saubhadra, please refer website Athvanitil Gani by Alka Vibhas Tattu.

Sangeet-Shakuntal

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Drama%20Details/Shakuntal.htm

Sangeet-Saubhadra

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Drama%20Details/Saubhadra.htm

Sangeet-Ram Rajya Wiyog

http://www.aathavanitli-gani.com/Lists/Drama%20Details/RamRajyaViyog.htm

Out of these two Sangeet Nataks my Favorite Songs

नभ मेघांनी आक्रमिले

राधाधर मधुमिलिंद जय जय

लग्नाला जातो मी

प्रिये पहा

All 4 Songs from संगीत सौभद्र.